Majątek wspólny małżonków w upadłości konsumenckiej

Zdecydowana większość dłużników wnioskujących o ogłoszenie upadłości konsumenckiej, w chwili składania wniosku znajduje się w związku małżeńskim. O ile, sytuacja dłużnika i jego małżonka jest jasna, jeśli przed zawarciem małżeństwa zawarli oni umowę rozdzielczości majątkowej, to w pozostałych przypadkach z chwilą zawarcia małżeństwa z mocy ustawy powstaje między małżonkami wspólność majątkowa.

Wspólność ustawowa małżeńska obejmuje majątek nabyty w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub jednego z nich. W takim przypadku, jak orzekł Sąd Najwyższy w uchwale składu 7 sędziów z dnia 16 grudnia o sygn. III CZP 7/19, z dniem ogłoszenia upadłości małżonka pozostającego w ustroju wspólności majątkowej, między małżonkami powstaje rozdzielność majątkowa, a majątek wspólny, którego podział jest niedopuszczalny, wchodzi do masy upadłości ( art. 124 ust. 1 w zw. z art. 4912 ust. 1 Prawa upadłościowego).

Po ogłoszeniu upadłości konsumenckiej zostaje „wymuszona” między małżonkami rozdzielność majątkowa, której bezpośrednim efektem jest powstanie dwóch odrębnych majątków. Obejmuje to cały majątek nabywany po ogłoszeniu upadłości, natomiast ten, nabyty do dnia wydania postanowienia w tej sprawie wchodzi do masy upadłości, a jego podział jest niedopuszczalny. Zastosowanie tych przepisów w praktyce jest szczególnie istotne w sytuacji, gdy upadły posiada majątek, który wchodzi do masy upadłości a jej skuteczna likwidacja, daje możliwość zaspokojenia wierzycieli w optymalny sposób. Taka sytuacja jest konsekwencją przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, które wprowadzają zapisy umożliwiające wierzycielowi żądanie zaspokojenia z majątku wspólnego dłużnika w sytuacji, gdy małżonek zaciągał zobowiązanie za zgodą drugiego małżonka.

Małżonkowi upadłego przysługuje jednak uprawnienie do dochodzenia w postępowaniu upadłościowym należności z tytułu udziału w majątku wspólnym. Wierzytelności z tego tytułu są zaspokajane w kategorii drugiej, tzn. zaraz po kosztach prowadzonego postępowania.

Zawarcie umów majątkowych małżeńskich przed złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości konsumenckiej, będzie ważne jedynie w przypadku, gdy została zawarta na co najmniej dwa lata przed złożeniem przedmiotowego wniosku. Istnieje jednak możliwość podważenia również umów zawartych w tym okresie. Sąd upadłościowy może jednak podważać ważność wszystkich czynności prawnych zawartych w okresie ostatnich pięciu lat. Wiąże się to z uprawnieniem wierzyciela do wystąpienia ze skargą pauliańską, która dopuszcza uznanie czynności dokonanej z pokrzywdzeniem wierzyciela za bezskuteczną.

Skład masy upadłości ustala syndyk poprzez sporządzenie spisu inwentarza oraz spisu należności. W razie wątpliwości co do tego, które z przedmiotów należących do upadłego wchodzą w skład masy upadłości, rozstrzyga sędzia-komisarz na wniosek syndyka lub upadłego.

Największe wątpliwości praktyczne w zakresie niedopuszczalności podziału majątku wspólnego, pojawiają się w sytuacji, gdy upadły wraz z małżonkiem są właścicielami nieruchomości. Upadłość konsumencka przekształca wspólność w dwa odrębne udziały w nieruchomości. Uznaje się, że udziały w nieruchomości małżonków są równe, chyba że jeden z nich złoży wniosek o ustalenie udziału w innej wysokości. Likwidacja masy upadłości odbywa się głównie poprzez jej sprzedaż. Syndyk może podejmować działania wyłącznie w granicach uprawnień upadłego dłużnika. Oznacza to, że zakres zarządu masą upadłości może obejmować jedynie takie działania, jakie mógł podejmować dotychczas dłużnik. Wobec powyższego dominuje pogląd, że likwidacja masy upadłości nie może obejmować całej nieruchomości. Nie jest możliwa również sprzedaż udziału większego, niż przysługuje upadłemu. W przypadku jednak uznania, że majątek wspólny małżonków w całości wchodzi do masy upadłości, likwidacji podlega również udział małżonka w nieruchomości. Dopuszcza to zatem sytuację sprzedaży całej nieruchomości.

Taka likwidacja masy upadłości, w której znajduje się majątek wspólny małżonków, prowadzi do poniesienia odpowiedzialności przez współmałżonka upadłego, nawet w sytuacji, gdy nie był współdłużnikiem, jak również, gdy nie wyraził zgody na zaciągnięcie zobowiązań uwzględnionych w liście należności.

Przepisy znowelizowanego prawa upadłościowego, które wejdą w życie w marcu 2020r., przewidują również możliwość wyłączenia z masy upadłości składników majątku (w tym nieruchomości), których nie udaje się zbyć z zachowaniem przepisów ustawy, a dalsze ich pozostawanie w masie upadłości jest niekorzystne ze względu na generowanie kolejnych kosztów.

Dopuszczenie stosowania wprost przepisów art. 124 ust. 1 w zw. z art. 4912 ust. 1 Prawa upadłościowego ma rozstrzygnąć kolizję dwóch wartości – ochronę interesów upadłego (konsumenta) oraz ochronę interesów wierzycieli. Nadrzędnym celem postępowania upadłościowego jest ochrona wierzycieli, przy czym ma ono realizować również funkcję oddłużeniową upadłego. Orzeczenie Sądu Najwyższego w zakresie niedopuszczalności podziału majątku wspólnego małżonków po ogłoszeniu upadłości konsumenckiej ma zatem przede wszystkim znaczenie porządkujące aktualną wykładnię i stosowanie przepisów Prawa upadłościowego, co w konsekwencji ma doprowadzić do skrócenia czasu trwania postępowań upadłościowych.